Kentsel dönüşüm sadece müteahhitle olamaz, her kesime yer verilmeli!

Taraf, "Başkanlar Konuşuyor" yazı dizisiyle İstanbul'da kentsel dönüşüm kararı verilen 18 ilçenin belediye başkanlarına vatandaşların merak ettiklerini sordu. Başkanların ortak görüşü, dönüşümün vatandaşı yerinden etmeden yapılması gerektiği yönünde. 

 

Başkanların ardından kentsel dönüşüm konusunda çalışma yürüten şehir plancıları, sosyologlar ve deprem bilimcilere de dönüşüm uygulamalarındaki sorunları sorduk. Şehir ve Bölge Plancısı Erbatur Çavuşoğlu, dönüşüm alanlarında gettolaşma riskine dikkat çekerken, Jeofizik Mühendisi Yar. Doç. Dr. Oğuz Gündoğdu ise, deprem riski düşünüldüğünde kentsel dönüşümün kaçırılmayacak bir fırsat olduğunu söyledi. 

 

 

Ortaya niteliksiz yapılar çıkacak Kentsel dönüşümde dikkat edilmesi gereken hususlar nelerdir? Süreç sadece bir inşaat projesi; riskli yapıların yerine yenilerinin yapılması gibi düşünülmemelidir. Hukuki ve mali altyapısı oluşturulmalı ve hem ekonomik, hem ekolojik hem de toplumsal etki değerlendirmeleri yapılmalıdır. Ancak, Türkiye'de ne merkezî ne de yerel yönetimler bu tür bir bilgi birikimi ve vizyona sahip değil. 

 

Türkiye'de yapılan kentsel dönüşüm çalışmalarını olumlu ve olumsuz yönleriyle değerlendirebilir misiniz? Dünya örnekleri yıkıp yeniden inşa gibi pahalı ve zor yöntemlerin yanı sıra tümden yıkmadan sağlamlaştırma, güçlendirme türü müdahaleleri de içeriyor. Daha mühimi bu tür kentsel müdahaleler sonrasında ortaya çıkan değer artışlarının vergilendirilmesi gereğidir. Bu sayede zorunlu olmayan, spekülatif inşaat projeleri önlenmiş olmaktadır. Dönüşüm projelerinin çevre etki değerlendirmesi ile ekolojik zarar ve faydaları belirlenir. Ekonomik etki değerlendirmesi ile bölgedeki yerel ekonomiye ve istihdama katkıları, yaratılan yeni iş imkânları değerlendirilmektedir. Toplumsal etki değerlendirmesi ile de mevcut kullanıcıların yaşam kalitesinin nasıl değişeceği, eğitim, sağlık, kentsel hizmetler gibi ihtiyaçlarını karşılama imkânlarına ulaşıp ulaşamayacakları ölçülür. Bu analizler uygulama başlamadan yapılır ve projenin uygulanıp uygulanmaması bu analizlerdeki fayda-maliyet sonuçlarına göre belirlenmelidir. 

 

 

 Etki değerlendirmesi ve mali denetim dışındaki dönüşüm projeleri büyük rant üretmektedir. Sulukule, Tarlabaşı gibi uygulamalarda mevcut kullanıcıların yerinden edilmesi, uzun süreler için borçlandırılması ya da daha düşük m2'lere razı olmaya zorlanması gibi sorunlar söz konusu olmuştur. Yaşayanları yerinden etmeyen yeniden inşa süreçlerinde inşaat maliyetlerini karşılamak üzere yoğunluk artırmak ise bir başka mevcut uygulama olarak karşımıza çıkıyor. Örneğin Fikirtepe gibi örneklerin sorunu ise spekülatif kazançlar yaratılarak sosyal adaletin, aşırı yoğunluk ile de şehircilik prensiplerinin göz ardı edilmesi sorunudur. Bu tür politikalar sonucunda kentler daha çok metrekare üretmek ve para kazanmak üzere tasarlanan mekânlara dönüşür, sadece firmalar değil, belediyeler ve hatta kentliler de daha fazla imar hakkı, daha farklı bir proje ve inşaat üzerinden sermaye biriktirmeye yoğunlaşırlar. Türkiye'deki mevcut uygulamalar insan değil inşaat odaklı bir yaklaşımın ürünü olarak görülebilir. Bu mantıkla üretilen kentsel dönüşüm alanlarının bolca eşitsizlik ve toplumsal sorun üreten gettolar ve niteliksiz mekânlar olması kaçınılmaz görünüyor. 

 

 

Bu tür projelerde esas aktörler kiracı-mal sahibi fark etmeksizin mevcut kullanıcılar, yerel yönetim, bölgede etkinlik gösteren örgütlü toplum kesimleri ile yüklenici firmalar olmalıdır. 

 

 

 

Kentsel dönüşüm bütün dünyada ömürleri dolan bölgelerde insan haklarına saygılı şekilde yapılmalı. Deprem riski düşünüldüğünde kentsel dönüşüm kaçınılmaz. Kentsel dönüşüm çok gecikmeli olarak başladı. Halk, devlet ve kurumlar bilinç olarak hazır değil. Halka anlatılmalıydı. Yapılan şeyler gösteriş. Temel atma, açılış vs. Bir planlama göremiyoruz. Depreme de kentsel dönüşüme de hazırlıklı olunmadığı otaya çıktı. Bu, tarihe mal olacak. 

 

 

İnsanca bir yaşamı sağlayacak, yeşili koruyacak şekilde tasarlanmalı. Toplu konutta lüks evler yapıldı. Önce orta halli insanlar için yapıldı sonra bu değişti. Düşük ve orta gelirli insanların barınma sorunu karşılanmalıydı fakat bu olmadı. Çok fazla farklılık üretilmemeli. Kalite farkı olacak ama ara çok açılmamalı. Bu süreçte TOKİ büyük rol oynamaya başladı. Van depreminde gördük ki istenirse organize olunabiliyor. 1504 depreminde İstanbul'u bir yılda inşa etmişler. Bu örnekler eşliğinde çok iyi planlama yapılmalı. 

 

 

Yetersiz ve yanlış buluyorum. Şunu yaptık, bunu yaptık... Kentsel dönüşümün hukuki altyapısı oluşturulmalı. Kabadayılıklarla götürülüyor. Belediyelerin anlaştığı tek ortak konu rant. Bu belediyecilik anlayışıyla olmaz. Belediye kültürünü oluşturamamışız. 

 

 

17 Ağustos depreminin şiddeti 7,6 olmasına rağmen yavaş bir kırılma oldu. 45 saniye bizim lehimize oldu. Bir afet durumunda çok büyük hasar olacak. Olası bir depremden İstanbul çok kötü etkilenecek. Hayatın normalleşmesi çok zor olur. Ekonomik olarak çöker. Kentsel dönüşümle binaları ayakta tutmayı beceremezsek çok kötü olur. Kentsel dönüşüm çevreye saygılı, yeşili koruyan ve insana saygılı yapılmalı. Bu bir fırsat aslında. Daha önceki örneklere bakılarak planlar oluşturulmalı. Bu vesileyle olası depremde ayakta kalacak binalar inşa edilmeli. 

 

 

 

 

Mekân, "toplumsal"ın bir boyutu olduğu için, fiziki müdahale, sosyal dönüşümleri de beraberinde getirmektedir. Bunlardan en önemlisi aynı zamanda bir strateji olan soylulaştırmadır. Oysa soylulaştırma çoğu zaman, planlı bir dönüşüm stratejisi olmaktan çok, kentsel dönüşümün sosyal bir sonucudur. Yenilenen mekân, bazen ekonomik olarak bazen hem ekonomik hem kültürel olarak eski sakinleri mekâna yabancılaştırabilmektedir. Toplumun dezavantajlı kesimleri bu sonuca daha çok muhatap olmaktadırlar. 

 

 

Günümüzde çoğunlukla TOKİ eliyle yürütülen toplu konutlar, kurumun kâr eden bir hüviyete bürünmesi sebebiyle, yeterli yeşil alan bırakmayan ve alanın kaldırabileceğinden fazla kat irtifası gerektiren "betonlaşmayla" sonuçlanmıştır. Muhtemelen yakın bir gelecekte bu yapı stoku farklı bir bağlamda yenilenmek durumunda kalabilecektir. 

 

 

Toplu konut uygulamaları Amerika'da Harlem benzeri alanlarda belli etnik grupları izole halde iskân etmek ve kontrol altında tutmak için kullanılmıştır. İngiltere'de 1959'da ödül alan bir toplu konut projesi yirmi yıl sonra 1979'da ürettiği sosyal şiddet önlenemediği için yıkılmak zorunda kalmıştır. Fransa'daki toplu konut bölgeleri, 2000'lerde kuzey Afrikalı göçmenlerin kentlere ateş kustuğu alanlar haline gelebilmiştir. İspanya, içi doldurulamayan yapılaşmadan mütevellit bir betonlaşmanın tetiklediği ekonomik krizle boğuşmaktadır. 

 

 

Kentsel dönüşümle birlikte fiziksel mekân kadar, sosyal ilişkiler de sıkışmakta ve mekânın içi boşalıp, sosyal ilişkiler çözülüvermektedir. Bu süreçte mekân homojenize olmakta, kent kimliğini kaybetmekte, yenisinin oluşması zaman almakta veya imkânsızlaşmakta, kendilik bilinci deformasyona uğramakta komşuluk ilişkileri çözülmekte. Kentsel dönüşüm, yeni fiziksel dokusuyla birlikte son derece büyük sosyal sorunlar da getirebilir. 

 

 

Kentsel dönüşümde müteahhitler kadar, mimarlar, peyzaj mimarları ve sosyologlara da yer verilmelidir. Belediyeler nüfuslarıyla orantılı sayıda sosyolog bulundurmalı ve faaliyetleri hakkında halkın görüşlerini almalıdır. Eş zamanlı kentsel dönüşüm uygulamak yerine, öncelikli yerlerden başlanarak dönüşüm zamana yayılmalı ve ilk örnekler, birkaç yıl gözlemlenerek sonraki uygulamalarda ilk hataların tekrar edilmemesi sağlanmalıdır.