Türkiye’de kentsel dönüşüm nasıl olmalı?

 

Ülkemizde, 1950'lerde tarım sektöründe gerileme yaşanırken sanayi sektörü yükselişe geçmiştir. Tarımda makineleşmeye bağlı olarak işgücüne talebin azalması, kırsal kesimden kente göçü tetiklemiş; sanayileşme ile hızlanan kentleşme süreci yoğun göç alan Ankara, İstanbul, İzmir gibi kentlerde sağlıksız kentleşmenin tohumlarını atmıştır. Kırsaldan kente yaşanan göçler nüfus artışına hazır olmayan büyük kentlerde konut sorununu ortaya çıkarmış, böylelikle gecekondular ortaya çıkmıştır. 1980 sonrasında ise gerçekleşen büyük ölçekli konut projelerinin de etkisiyle, kent dokusunu bozan ve toplumsal kutuplaşmayı artıran kentsel mekânlar ortaya çıkmaya başlamıştır. Bütün bu sürecin sonunda bugün ülkemizde hemen hemen her ilde kentsel dönüşüme ihtiyaç duyan alanlar bulunmaktadır. 

 

 

TOKİ, Kentsel Dönüşüm projeleri kapsamda son 9 yılda 184 projeyi uygulamaya koymuştur. Bu projelerden 47'si tamamlanarak 45 bin 24 konut inşa edilmiştir. Halen devam eden 137 proje bulunmakta; bu projelerle 212 bin 963 konutun üretilmesi öngörülmektedir. TOKİ'nin projelendirme ve yapım aşaması devam eden 136 projesi, 17'si Ankara, 4'ü İzmir, 17'si İstanbul'da olmak üzere 58 ilde 127 belediye ile sürdürülmektedir. Kentsel dönüşüm projeleri, "Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanun Tasarısının kabulü ile her zamankinden daha fazla tartışılmaya başlanmıştır. Kentsel dönüşüm yasası olarak da adlandırılan bu yasa tam olarak neyi hedeflemektedir? 

 

 

Van Depremi sonrasında gündeme gelen ve hazırlanıp Meclisten geçen 'Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkındaki Kanun Tasarısı' ile birlikte Türkiye genelinde 20 yılda 14 milyon konutun elden geçirilmesi planlanmaktadır. Yasa tasarısına göre büyükşehir belediyeleri; konut, sanayi, ticaret alanları, teknoloji parkları, kamu hizmeti alanlarında sosyal donatı alanları oluşturmak, eskiyen kent kısımlarını yeniden inşa ve restore etmek, kentin tarihi ve kültürel dokusunu korumak veya deprem riskine karşı tedbirler almak amacıyla, kentsel dönüşüm ve gelişim projelerini uygulayabileceklerdir. Bunun yanı sıra riskli yapıların sorumluluğu yapı maliklerinde olacak; yıkılacak yapıların maliklerine kira yardımı verilecektir. Yıkılacak binalar işlem sonuçlanıncaya kadar satılamayacak, kiraya verilemeyecek, tahsis edilemeyecektir. Yıkılan binanın arsası kat sahiplerine payları oranınca tescil edilecek; hak sahipleri bu duruma göre borçlanacaklardır. Kentsel alanların dönüştürülmesi hususunda getirdiği düzenlemelerle birçok kesimin tepkisini çeken kanuna karşı alınan en büyük tepkilerden biri TMMOB Şehir Plancıları Odası'ndan gelmiştir. Oda, yaptığı açıklamada büyükşehir belediyelerinin kentsel dönüşüm ve gelişim projeleri uygulayacağı alanları genişleten yasanın kentlerdeki karmaşayı büyüteceğini öngördüğünü; vatandaşların mülkiyet ve barınma hakkını ortadan kaldıracak bu yasanın hukuksuz bir düzenleme olduğunu öne sürmüştür. Bunun dışında kentsel dönüşüm sürecinde yerel yönetimlerin ve meslek örgütlerinin etkisizleştirilecek olması, yasa içeriğinin yıkım ve arsa üretimini ön plana alarak çevresel, sosyal ve kültürel gelişimi göz ardı etmesi ihtimali temel diğer kaygılardır. 

 

 

Ankara'nın son on yılına damgasını vuran kentsel dönüşüm projeleri bugün kentin Keçiören, Çankaya, Mamak, Gölbaşı, Altındağ ve Yenimahalle gibi birçok bölgesine yayılmıştır. Gerçekleştirilen kentsel dönüşüm uygulamaları incelendiğinde bazı kentsel dönüşüm alanlarının kent merkezinde yer alan çöküntü alanları; bazılarının ise kentin yüksek rantlı gecekondu bölgeleri arasında yer aldığı görülmektedir. Mamak Kentsel Dönüşüm Projesi Ankara Büyükşehir Belediyesi ile Mamak Belediyesi'nin birlikte yürüttüğü Mamak Kentsel Dönüşüm Projesi kapsamında 15 bin gecekondunun yıkılarak yerine 60 bin konut, 1 milyon metrekare iş merkezi yapılması planlanmaktadır. 2005 yılından bu yana farklı isimlerle hayata geçirilmeye çalışılmış olan proje, yargı kararıyla iptallerin sonrasında üzerinde değişiklikler yapılarak, 14 Temmuz 2008 tarihinde uygulamaya sokulmuştur. Ulus Kentsel Dönüşüm Projesi Ankara'nın örnek mimari yapılarından olan Ulus tarihi yapıları, Osmanlı döneminin ve erken Cumhuriyet dönemi mimarisinin izlerini taşımaktadır. Bugün Ulus tarihi kent merkezinde gerçekleştirilen kentsel dönüşüm projesi kapsamında Ulus Meydanı'nın kimliğini oluşturan Ulus Meydanı İşhanı, 1937 tarihli Hal Binası ve 1947 tarihli Belediye Binası yıkılması planlanan yapılardandır. TMMOB Şehir Plancıları Odası'nın Ankara Şubesi, TMMOB Peyzaj Mimarları Odası ile TMMOB Mimarları Odası Ankara Şubesi'nin "çağdaş bir kentte; önemli kentsel uygulamalar kentliler ve sivil toplum kuruluşlarının mutabakatıyla olmalıdır" sloganıyla bu yapıların yıkılması sürecinde 'yürütmeyi durdurma talepleri', Danıştay 14. Dairesi'nin Esas 2012/903 sayılı kararıyla reddedilmiştir. 

 

 

Kentlerin fiziksel koşulları ile toplumsal sorunları arasında doğrudan bir ilişki bulunmaktadır. Bugün temelde fiziksel yapıların yenilenmesine ve ekonomik canlılığa odaklanmış olan kentsel dönüşüm projeleri toplumsal nedenlerin analizini yapmadan bu bozulmanın önüne geçilemeyeceği farkındalığıyla gerçekleştirilmelidir. Kentsel dönüşüm sürecinde ekonomik ve mekânsal boyutların yanı sıra olayın sosyal boyutunun da ele alınması büyük önem arz etmektedir. Kentsel dönüşüm çalışmalarına neden oluşturan sorunların sadece fiziksel mekânın dönüşümüne indirgenmesi; yerleşime ilişkin ekonomik, sosyal ve kültürel boyutların göz ardı edilmesi ya da geri plana atılması ile geliştirilen bir şehircilik anlayışının kabul görmesi ve etkilerinin sürdürülebilir olması mümkün değildir. Kentsel dönüşüm, insanların fiziksel, sosyal ve ekonomik geleceği üzerinde büyük bir etkiye sahiptir. Dönüşümün tüm boyutlarının analiz edilmesi ve şehirlere yapılarına uygun çözümler üretilmesi için planlama çalışmalarında, sosyolog, ekonomist, mühendis, mimar, şehir plancı ve peyzaj mimarı gibi farklı disiplinlerden uzmanların bir araya gelmeleri önem arz etmektedir. 

 

 

Kentsel dönüşüm tartışmalarının çözüme kavuşması ve var olan endişelerin giderilmesi için kanunun uygulanması sürecinde hazırlanacak yönetmelikler STK'lar, meslek örgütleri ve üniversiteler ile iş birliği içerisinde hazırlanmalı, dönüşümün sosyal boyutu göz ardı edilmemelidir. Belirlenen kentsel dönüşüm alanlarında standart konut projeleri hazırlamak yerine fiziksel ve sosyal yapıya, yerel ihtiyaçlara ve kentsel dokuya uyumlu yapılar geliştirmek daha doğru bir tercih olacaktır. Bu duyarlılıkla gerçekleştirilecek kentsel dönüşüm projelerinin kentsel sorunları gidermede daha başarılı olacaklarını söyleyebiliriz.