Üsküdar'da bulunan Mihrimah Sultan Camii'nde restorasyon yapılıyor!

Mimar Sinan'ın matematik zekâsının üstünlüğüne veya kendine has denemeleriyle söylediği yeni sözlere tanıklık etmek için Üsküdar Mihrimah Sultan Camii'ni görmek gerekmekte.

 

Mihrimah Sultan Camii veya İskele Camii, İstanbul Üsküdar'da meydanda. Üsküdar İskelesi ile Sultan III. Ahmet çeşmesinin karşısında. Yapı adını 1522 yılında doğan; Kanuni Sultan Süleyman ile eşi Hürrem Sultan'ın kızı Mihrimah Sultan'dan alır. Mihrimah'a, Farsça'da Güneş ile Ay anlamına gelen adını ise babası Sultan Süleyman koyar. Yapı şıklığı, asaleti ve ince planlanmış detayları kadar rivayetleri ile de anılmakta.

 

Kimilerine göre Mihrimah Sultan adına yapılan külliyelerin duru, gösterişsiz ve asil duruşuna rağmen iç mekânın aydınlık ve ferah oluşu Mimar Sinan'ın duygularının izlerini ifade eder. Üstelik Mimar Sinan'ın Mihrimah Sultan'ın eşi Rüstem Paşa için yaptığı caminin (Rüstem Paşa Camii - Eminönü) çini ve süslemelerinin tüm ihtişamına rağmen karanlık olması da bu hislere bağlanır.

 

Mihrimah Sultan, babasının Süleymaniye, annesinin Haseki, eşinin Rüstem Paşa Külliyeleri'ne koşut olarak Edirnekapı'da ve Üsküdar'da iki büyük külliye yaptırır.

 

1540-1548 yıllarında yaptığı Üsküdar'daki Mihrimah Sultan Külliyesi etek giymiş bir hanım görünümünde.

 

1562 yılına tarihlenen ve İstanbul'un “yedinci tepesi”nin en yüksek noktası Edirnekapı surlarının dibine inşa ettiği külliye ise gözden uzakta, ilgiyi çekmeyecek bir yerde. Bu yapı, Sinan'ın Mihrimah Sultan'a duyduğu gizli aşkın ifadesi, bir yansıması olarak yorumlanır. Caminin kubbesi, dışarıdan bakıldığında, tüm ihtişamıyla tek başına yükselmektedir. Minaresi tektir. Mihrimah Sultan'ın statüsü selatin cami (sultanların yaptırdıkları cami) yaptırmaya yetmesine rağmen yalnızlığını simgelemesi anlamında tek minareli yapılmıştır bu cami.

 

İki caminin de yeri özenle seçilmiştir. Güneşin doğum ve batım yerleri tesbit edilerek yapılmış camilerdir. Yılın sadece bir günü; 21 martta (gece ile günün birbirine eşit olduğu gün) eşsiz bir manzara oluşur. Edirnekapı Camii'nin tek minaresi ardından tepsi gibi kıpkırmızı güneş batarken, Üsküdar'daki caminin ardından ay doğar. Mihrü Mah eşittir Güneş ve Ay. 21 mart Mihrimah Sultan'ın doğum günüdür.

 

 

 

Mihrimah'ın sarayda özel eğitim aldığı ve Doğu-İslam kültürü ile yetiştiği bilinmekte. Hırvat asıllı, Enderun'dan yetişme Diyarbekir Beylerbeyi Rüstem Paşa'nın eşidir.

 

Şehzade Bayezid ile Cihangir'in sünnetleriyle birlikte 15 gün süren bir düğünle evlenirler. Mihrimah'a kadar, gelin olan sultanlar eşleriyle taşraya giderlerken, I. Süleyman ve Hürrem Sultan biricik kızlarının İstanbul'dan ayrılmasına izin vermez. Bu, yeni bir hanedan geleneğine yol açar ve sonraki sultanlar, eşleri taşra görevine gitse de İstanbul'da kalırlar.

 

Osmanlı sarayında kadınlar saltanatını başlatanlarından olan Mihrimah Sultan aynı zamanda büyük bir servete sahiptir. Servetinin günlük getirisi 2 bin altına ulaşan Mihrimah Sultan bir yandan hayır ve imar çalışmalarında ön planda olur. Diğer yandan ise siyasi kararlarda etkili olma çabasından vazgeçmez.

 

Mihrimah Sultan'ın Arafat Dağı'ndan Mekke'ye döşettiği suyolu İstanbul dışındaki önemli eseridir.

 

 

Sinan'ın Şehzade Cami ile aynı zamanda bitirdiği külliye cami, medrese, aşhane, tabhane ve sıbyan mektebinden oluşur. Camii; çift minareli bir selatin camii.

 

 

Beş kubbeli son cemaat yerinden içeri girince Sinan ana alanı genişletmek için ortadaki kubbeyi üç taraftan yarım kubbelerle destekler. Bu yarım kubbeler yükü iki yandaki eksedralara bırakır. Köşelere yerleştirdiği kubbelerle alanda üst örtü sistemini çözümler Sinan. Ancak aynı yarım kubbeyi giriş kapısı üzerine yerleştirmez. Dolayısıyla buradaki duvar düz ve oldukça güçlü görünür. Sinan bu planında hem kubbenin daha etkili olduğu bir hacim elde eder hem de ibadette önemli olan ve safların oluşması açısından kıymetli enine bir namaz mekânı oluşturmaya başlar.

 

Bu eserin çok davetkâr oluşunda bir sır yatar. Sinan plan üzerinde yön değişikliği yapar ve camiyi medreseye paralel değil bir parça dönük yerleştirir.

 

Bu, kaynağını İslami felsefeden alan, dolayısıyla sürekli hareket halindeki insan tarafından algılanacak bir mimari oluşturma çabasının ürünüdür.

 

Sinan'ın eserlerinin yüzyıllar boyu heyecanını koruma sebebi; Sinan'ın gelenler yapıya seyirci değil, dahil olsun isteğidir. Bunu sağlamak için yaptığı oyunlardan biri bu yön değişikliği. Benzer duyguları Abbasi devri Samarra Ulu Camii'nin (Melviyedönerek rampalı yükselen) minaresinde de yaşamak mümkün.

 

Mimar Sinan'ın mimari dehasının diğer bir yansıması yapıların tüm anıtsallıklarına karşın insanı ürkütmeyen duruşları. Sinan bunu kubbe ağırlığının yavaş yavaş, piramidal şekilde duvara ve yere inmesiyle sağlar.

 

 

Sinan'ın bu camiye has uygulamalarından biri ise iç mekanda yer alıyor. Kubbenin oturduğu dört fil ayaktan mihrap tarafındaki ayaklar kare, kapı tarafındakiler ise dikdörtgen olarak tasarlanıyor. Amaç yapıyı denize doğru güçlü ve hareketli kılmak ve yapının denize doğru hamle yapmasını sağlayarak, deniz tarafından bakanlar için heybetini arttırmak. Sinan camiyi adeta bir heykel gibi tasarlar. Bu vurgu ile Helenistik dönem zafer tanrıçası Nike heykelini çağrıştırdığı söylenir. İç mekândaki iki filayağı, Sinan'ın başka yapılarında olmayan dört yapraklı yonca biçiminde tasarlanır. Mihrap kısmı yamaçta, giriş kısmı denize doğru meyilli. Burada yapıyı düz zeminde ve heybetli görünüşte tutmak için teras yapıyor. Bizans dönemi sarnıçların yaptığı bu işlev terasla oluşturulur. Böylece yapının önü mihrapla aynı hizaya çekilir.

 

 

Saçak ve saçağın altından giriş önemli. Sinan bu eserinde denizle yapıyı birleştirme kararında. Avlu yaparak camiyi denizden uzaklaştırmak yerine saçakla geçişi sağlar.

 

Yapı denize göre, denizle ilişki kurgusunda tasarlanır. Şadırvanı denize doğru çıkartarak denizle şadırvanı ilişkilendirir. Tatlı suyu yani şadırvanı öne yerleştirir, denizin tuzlu suyuna karşıt olarak. Böylece Sinan, iki farklı suyu benzerlik ve zıtlıklarıyla tanıma fırsatı verirken, doğaya saygı içinde dahil olma halini sunar insanlığa. Yapı yer aldığı yamacı ve denizi ezmeden tüm doğa unsurları ile uyum ilişkisiyle kurgulanır.

 

 

Yapıldığı dönemdeki yamaçtaki sivil mimari ile külliyenin ilişkisi gözönünde tutulur. Yapının heybetini gölgelemeyecek, tersine mütavızı duruşlarıyla yapının heybetine vurgu yapacak mahalle düzeni uygulanır. Son derece uyumlu olan bu uygulama günümüz görüntüsü son derece ters düşmekte.

 

 

Alışık olmadığımız ancak bu camiye çok yakışan saçaklı ve revaklı son cemaat yerinden ana mekâna girilmekte. 16. yüzyıl klasik Osmanlı eserlerinde görülen mukarnaslı ana girişe mukarnaslı sütun başlıkları eşlik etmekte. Gözetilen boşluk ve pencere ilişkisi, içeri girmesi istenen ışık hesaplanarak oluşturulduğu için mekân oldukça ferah. Caminin içinde orta kubbede pandantif yarım kubbelerde mukarnas süslü tromplar kullanılmış. Mermer, mukarnaslı mihrap ve mermer minber klasik dönem özelliklerini taşır. Bezeme açısından ilgi çeken detay girişe göre soldaki minarenin son cemaat mahalline açılan kapısı üzerinde, bir mozaik gibi işlenmiş "kelime-i tevhid" yazıtıdır. Kaideleri üzerinde Türk üçgenleriyle yükselen tek şerefeli iki minare caminin kuzeydoğu ve kuzeybatı köşelerinde yeralır.

 

Klasik ters T tipli Bursa planıyla Sinan bir yandan geleneğe bağlı kalırken diğer yandan -üstelik her yapısında- kendine ait yeni bir söz söylüyor. Dünyaya bakışındaki uyumuyla öne çıkan yapı restorasyonda.

 

Bu süreçte; aralarında hocam Prof. Dr. Baha Tanman'ın bulunduğu danışma kuruluyla çalışılıyor olması, yapının başarılı bir onarımla uzun yıllar ayakta kalacağını müjdeliyor.